خانه مهندسی شیراز

یکی از محله های ارزشمند در بافت تاریخی شیراز گذر «سنگ سیاه» است که در آن انبوه خانه های تاریخی جای دارد و هر کدام نشانه ای از هویت شهری و توانایی و کارآزمودگی معماران آن به شمار می آیند.

در دل این بافت تاریخی خانه ای وجود دارد که ، یادگار یکی از معماران به نام شیراز و ایران است.

شادروان ابوالقاسم مهندسی نامی آشنا در فرهنگ شهر شیراز است. معماری زبردست که بیش از 40 خانه و یادمان تاریخی از جمله عمارت فاخر شاپوری ، گاراژ ایران پیما ،گاراژ ایران و هلند ،خانۀ امانت و ... را در شیراز به یادگار گذاشته است. منزل او در کوی «سنگ سیاه» نیز همچون نگینی می درخشد و هم اینک پسرش حبیب مهندسی و دخترش عزت مهندس (نقاش چیره دست شیرازی) در آن زندگی می کند. همچنین این خانه از شاهکارهای روزگار پهلوی یکم در بافت تاریخی شیراز به شمار می آید. این خانه در نزدیکی بی بی دختران، کوچه مهندسی واقع شده و در تاریخ ۸ مرداد ۱۳۸۱ با شمارۀ ثبت ۶۰۶۱ به‌عنوان یکی ازآثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

خانه مهندسی از جمله خانه های ارزشمند پهلوی یکم است که در دل بافت تاریخی شیراز برپا شده است. اِشراف کامل مالک خانه بر روی مِهرازی انگیزه ای شده تا از نُمادهای ویژه ای که در روزگار پهلوی در مِهرازی نُمود پیدا کرده در ساخت خانۀ خود نیز از آن بهره مند شود. هر چند عناصری که از سوی معمار مهندسی در شهر شیراز با پشتکار (همت) و طراحی وی همانند عمارت شاپوری یا گاراژ ایران پیما در گذرگاه (مدخل) خیابان سعدی ساخته شده فوق العاده ارزشمند هستند، ولی نقشۀ مِهرازی خانۀ خود را بر پایۀ مِهرازی حاکم بر بافت تاریخی با فرم درون گرا اجرا کرده و بیشینۀ (حداکثر) بهره از این نمونه مِهرازی را دربافت تاریخی انجام داده است و همین ویژگی انگیزه ای برای ثبت این خانه در سیاهۀ یادمان های ملی شده است.

ابوالقاسم مهندسی با بهره گیری از زیست فضاها، طراحی سه دَرکی و پنج درکی و دگرگونی ای (تحولی) که در مِهرازی پهلوی به وجود می آورد کار بسیار چشمگیری را به سرانجام می رساند. بودن شاه نشین یا مجلس در سازه به گونۀ کامل بر گرفته از مِهرازی پیش از روزگار خود است. و این نشان می دهد که معمار مهندسی اِشراف کاملی بر مِهرازی روزگار قاجاریه داشته و فضای مِهرازی نِشیمن (مسکونی) را می شناخته است. همچنین این خانه افزون بر آن که از مِهرازی توانمندی برخوردار است به انگیزۀ نوع مالکیت و ارزش کاری معمار آن از توانایی ثبت در سیاهۀ یادمان های ملی برخوردار شده است.

بهره گیری معمار از فراوانی آجر در این خانه و دیگر سازه هایی که در شهر شیراز برپا کرده و از ویژگی های مهرازی قاجاری به شمار می آید که در روزگار پهلوی از سوی وی دنباله پیدا کرده است. معمار مهندسی با وجودی که با تکنیک های روش «گوتیک» و به ویژه «باروک» آشنا است، ولی در دل بافت تاریخی آن هنگام که خانۀ خود را برپا می کند با ارج گذاری به مهرازی قاجاری، دوباره از همان الگو و روش پیروی کرده و آن زمان که می خواهد هنر خود را به نمایش بگذارد کوشکی مانند خانۀ شاپوری را برپا می کند. و یا فضاهای نمای باز تاثیر گرفته از مهرازی «گوتیک» و «باروک» را در جایی همانند خیابان زند به زیبایی هر چه تمام به نمایش می گذارد».

« کوی «سنگ سیاه» از کوی های قدیمی بافت تاریخی شیراز به شمار می آید. شیراز پیش از روزگار زندیه دارای 13 کوی تاریخی بوده و در روزگار زندیه به 11 کوی و پس از آن به 9 کوی تبدیل می شود. «سنگ سیاه» به انگیزۀ تکه سنگ سیاهی که گور سیبویه بوده و آرامگاه وی که در این کوی جای گرفته، به این نام، نامیده شده است. همچنین این کوی دارای بیشترین یادمان های تاریخی است و نزدیکی آن با کوی های سر باغ، درب مسجد و حرم شاهچراغ انگیزه ای شده تا این کوی در دل مردم شیراز جایگاه ویژه ای از دید فرهنگی، اجتماعی و مذهبی داشته باشد. از سویی دیگر، ما عناصر ویژه مهرازی را به فراوانی در این کوی می بینیم و مهرازی پهلوی آرام آرام از همین کوی شکل می گیرد و پدید می آید.

یعنی نزدیکی آن با بافت میانه انگیزه ای شده که عناصر مهرازی هر چه از کوی «سنگ سیاه» به سوی باختر (غرب) رهسپار شود شیوۀ مهرازی آن از یک سیر دگرگونی در روزگار قاجار که مهرازی درون گرا است به یک مهرازی آمیخته از درون گرا و برون گرا دگرگون شده که پس از آن بینندۀ بافت میانه هستیم. و همان گونه که پیشتر گفتیم ویژه ترین خانۀ بافت میانه کاخ شاپوری، باغ امتیاز، خانۀ توللی و خانۀ دکتر فرهمند است که این یادمان های یگانه در واقع سیر دگرگونی را نشان می دهند و این جا دایرۀ پیوستگی (حلقه اتصال) میان بافت تاریخی و مهرازی حاکم بر بافت یعنی درون گرا بودن و مهرازی آمیخته از هر دو روش که ویژگی مهرازی بافت میانی است در کوی «سنگ سیاه» نمود پیدا می کند».

خانه مهندسی بالاتر از سه راه نمازی به سوی شاهچراغ در کوی سنگ سیاه پس از آرامگاه بی بی دختران، در کوچه مهندسی پلاک 37 جای دارد. هر چند مالک در آن زندگی می کند و بازدید همگانی (عمومی) از آن وجود ندارد.